Dawno, dawno temu Podlasie spowijała dzika, niedostępna puszcza, czas odmierzał leniwy nurt rzek przecinający lasy, urocze polanki i łąki, zaś ścieżki deptała wyłącznie dzika zwierzyna. Wszystko zmieniło się wraz z pojawieniem się człowieka. Przyroda musiała podzielić się królestwem z gośćmi. Skurczyły się lasy, łąki przekształciły się w uprawne pola, rzeki zmieniły bieg. Nikt nie podejrzewał, że raczkujące na skraju puszczy osadnictwo stanie się początkiem pięknego kulturowego dziedzictwa. Dziedzictwa, które rodziło się na gruzach niegdyś potężnej Puszczy Bielskiej….
***
Region Puszczy Białowieskiej to niezwykłe miejsce ze względu na przyrodę oraz wielokulturowy klimat. Przypominają o tym sąsiadujące ze sobą lśniące kopuły cerkwi oraz strzeliste wieżyczki kościołów, a także śpiewny dialekt „tutejszych” – inny w każdej wsi. Rozrzucone w puszczańskim krajobrazie wsie, osady i miasteczka okalają Puszczę Białowieską – przyrodniczy skarb regionu. Region administracyjnie obejmuje teren powiatu hajnowskiego. Czy dasz wiarę Czytelniku, że jeszcze niemalże 350 lat temu tereny dziś zagospodarowane przez człowieka porastała dzika, niedostępna Puszcza Bielska?
Podróżującym po regionie towarzyszy widok ściany lasu, okalającej rolniczo zagospodarowane tereny wokół małych miejscowości. Przed wiekami tereny te porastała ogromna Puszcza Bielska – sąsiadka białowieskiej. We wczesnym średniowieczu obie puszcze leżały na terenach granicznych, ich przynależność państwowa nie była do końca rozstrzygnięta. Do kwestii administracyjnych powrócono w XV w., kiedy to puszczański matecznik został rozdzielony między dwory w Bielsku, Kamieńcu i Wołkowysku. Puszcza Bielska, należąca do zamku w Bielsku pokrywała praktycznie teren współczesnego powiatu hajnowskiego, począwszy od źródeł Nurca na południowym zachodzie, aż do rzek Narwi i Narewki na północy, dotykając wschodnią ścianą do Puszczy Białowieskiej znajdującej się pod zwierzchnictwem zamku w Kamieńcu. Podział administracyjny na Starostwo Bielskie z Puszczą Bielską i Starostwo Kamienieckie z Puszczą Białowieską przetrwał do 1589r., kiedy to tę ostatnią włączono do królewskich dóbr stołowych. Ustanowiona już przed wiekami ochrona białowieskiej kniei pozwoliła jej przetrwać do naszych czasów. Zupełnie inny los spotkał Puszczę Bielską – wokół Bielska zaczęło rozwijać się osadnictwo. Tereny władane niegdyś przez Przyrodę ostatecznie skolonizował człowiek…
Nowe wsie powstawały przy szlakach handlowych oraz na bazie osad osoczników mających strzec granic Puszczy Białowieskiej. W XV w. na południowych przedpolach Puszczy Bielskiej powstają przygraniczne wsie: Połowce i Zubacze. Z kolei przy szlakach z Grodna do Brześcia i Bielska powstają Iwanki, Ancuty, dwór Hoźna i Trościanica (obecnie Trześcianka). Osadnictwo rozwija się także przy rzece Narew, dając początek karierze portowego miasta Narwi. Rzeczny szlak komunikacyjny stanowił gwarant rozwoju regionu – miasto bogaciło się na sprzedaży drewna, a także towarów leśnych, zwłaszcza potażu i dziegciu, które spławiane były do portu w Gdańsku, a stamtąd – poza granice kraju. Mieszkańcy parali się także rolnictwem, rzemiosłem, bartnictwem oraz łowiectwem. Puszcza Bielska stała się żywicielką osadników, zaś intensywny rozwój gospodarczy przyczynił się do powstawania kolejnych miejscowości – w 1520r. na trakcie z Bielska do Brześcia powstaje miasto Kleszczele – wówczas obie puszcze: bielska i białowieska leżały na terenie województwa trockiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1533r. Królowa Bona wykupiła ziemię bielską z Narwią i Kleszczelami od zarządcy tych terenów, Kanclerza Olbrachta Gasztołda. Plany Jej Królewskiej Mości sięgały znacznie dalej: na polecenie królowej przeprowadzono gruntowną reformę agarną (tzw. pomiara włoćzna) polegająca na scaleniu rozproszonego osadnictwa w zwarte wsie tzw. ulicówki. Wielka reforma agrarna zintensyfikowała kolonizację Puszczy Bielskiej. Wokół miejscowości poswatają kolejne wsie a wraz z nimi nowe trakty oraz tereny rolnicze. I tak miasto Kleszczele otrzymało 5 miejscowości: Dobrą Wodę (dziś Dobrowoda), Babiec (dziś Kuzawa), Trubiankę oraz Nurzec (dziś Czeremcha), Kośną (obecnie Dasze). Z kolei rozwijająca się Narew otrzymała wsie Makówkę i Waniewo. Na południu od Narwi przed 1570r. powstały wsie: Witułtowo (dziś Witowo), Stok (obecnie Istok), Koryciska (dziś Korycisk), Kornin, Mochnate, Morze, Berezowo, Zbucz, Kuraszewo, Kamień i Wieżanka. Z kolei w Puszczy Bielskiej skomasowano osoczników i bartników we wsiach: Krzywiatycze (dziś Krzywa), Dubicze Osoczne, Kojły, Koszewicze, Rakowiecze i Czyżewicze (obecnie Czyże). Bliżej Bielska utworzono Zygmuntowo (obecnie Klejniki). Do nowych wsi napływała ludność osadnicza przeważnie pochodzenia białoruskiego, litewskiego i ukraińskiego. W XVII w. założono wsie Borek, Chytrą, Nowe Berezów, Nowy Kornin, Waśki, Czyżyki, zaś na południu – Werstok, Kuraszewo, Opakę, Policzną, Orzeszkowo, Dubiny… Z kolei na północnym skraju Puszczy Białowieskiej rudnik mazowiecki Tomasz Wydra zbudował w 1638r. rudę na rzece Narew dając początek miasteczku Narewka. Kurcząca się Puszcza Bielska przybliżała osadników coraz bliżej do granic Białowieskiej. Jako że granice pomiędzy puszczami były niejednoznaczne, nie brakowało chętnych, by skorzystać z dobrodziejstw białowieskiej kniei (nawet pomimo surowego zakazu królewskiego). Zawierucha dziejowa z XVII w. na chwilę przerwała rozwój osadnictwa. Przemarsze wojsk szwedzkich, moskiewskich, litewskich zdziesiątkowały ludność zamieniając wsie i miasta w ruinę. Po niszczących latach wojennych powrócił pokój a w raz z nim próba odbudowy życia na nowo. W drugiej połowie XVIII w powstają kolejne wsie – Rzepiska, Kotówka, Holakowa Szyja, Krynica, Kutowa, Koweła, Krzywiec, Grodzisko – ceną postępu była jednak Puszcza Bielska, która praktycznie przestała istnieć. W ciągu 250 lat potężny bór został całkowicie zawładnięty przez człowieka. Pozostałością Puszczy Bielskiej jest obecnie mała Puszcza Ladzka, zawdzięczająca nazwę od miejscowości Lady, w której niegdyś znajdowała się siedziba nadleśniczego.
Na puszczańskich ziemiach mieszkańcy regionu stworzyli unikatową kulturę, opartą na etniczności, religii, szacunku dla ziemi, praw natury oraz ludowej tradycji. Tak właśnie osadnictwo powstałe na terenie Puszczy Bielskiej stało się podwaliną dla przyszłego powiatu hajnowskiego.
Katarzyna Nikołajuk
Patrząc dziś na Puszczę Białowieską możemy sobie wyobrażac jak niegdyś wyglądała Puszcza Bielska
Czyże z lotu ptaka
Narewka z lotu ptaka
Rolniczy krajobraz w gminie Czyże - niegdyś te tereny porastała Puszcza Bielska
Architektoniczne skarby kultury
Kapliczka w Ladach
Rzeka Narew - dziś wiedzie tędy szlak kajakowy - wieki temu stanowiła ważny szlak komunikacyjny
Tereny dawnej Puszczy Bielskiej - dziś okolice Narwi
Dziś po terenie Puszczy Bielskiej wiodą ciekawe szlaki rowerowe